Londyńska galeria obrazów Dulwich Picture Gallery, otwarta dla zwiedzających w roku 1817 przez szkołę dla chłopców Dulwich College, to najstarsza tego typu [1] instytucja w Wielkiej Brytanii i przez pierwsze dwadzieścia lat istnienia, to znaczy do otwarcia gmachu Galerii Narodowej przy Trafalgar Square, pozostawała ona najważniejszą galerią sztuki dostępną dla ogółu brytyjskiego społeczeństwa. Obie galerie Brytyjczycy zawdzięczają przy tym obcokrajowcom - podwaliną Galerii Narodowej była kolekcja pochodzącego z Rosji Johna Juliusa Angersteina, według plotek nieślubnego syna carycy Anny Iwanownej, a Dulwich Picture Gallery zbudowano dzięki spadkowi Szwajcara Sir Francisa Bourgeoisa, który - obok znacznej sumy pieniędzy - przekazał Dulwich College wielką kolekcję sztuki skompletowaną wraz ze swoim opiekunem i partnerem w interesach, francuskim handlarzem dziełami sztuki Noelem Desenfansem. Sama zaś kolekcja powstała pierwotnie na zamówienie... polskiego króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, któremu miała wprawdzie posłużyć do ustanowienia galerii - ale w Warszawie, nie w Londynie.

Noel Desenfans, postać najważniejsza w tej historii, choć posiadająca artykuł jedynie na niemieckiej wersji Wikipedii, urodził się w 1744 roku i studiował na uniwersytetach w Douai i w Paryżu. Na pierwszym z nich poznał przyszłego ministra finansów Francji (a później - w czasach rewolucji - również emigranta w Wielkiej Brytanii, Calonne'a) oraz Anglika Johna Philipa Kemble'a, w przyszłości słynnego aktora. Za młodu zabłysnął podobno we francuskich kręgach talentem literackim, docenionym między innymi przez Jean-Jacquesa Rousseau, po czym wyemigrował do Wielkiej Brytanii. Jego rodzinne Douai było blisko związane z Anglią jako centrum katolickiej emigracji czasów elżbietańskich - uniwersytet, na którym studiował Desenfans zasilili u zarania katoliccy profesorowie z Oksfordu, a w mieście funkcjonowało angielskie seminarium duchowne, szkoła wielu męczenników posyłanych skrycie do ojczyzny, w której działalność księży katolickich karano śmiercią [2]. Kontakty z Anglikami i ich mową z pewnością przydały się Desenfansowi, który przez pierwsze lata na obczyźnie pracował jako nauczyciel języków. Zapewne dzięki tej pracy poznał starszą od siebie o czternaście lat Margaret Morris, ciotkę dwójki z jego uczniów i siostrę bogatego walijskiego przemysłowca Johna Morrisa, którą w roku 1776 poślubił. Zasilony znacznym posagiem Francuz skupił się na nowej ścieżce kariery - zajął się handlem obrazami.

Wzorem paryskiego marszanda Jean-Baptiste-Pierre Lebruna (męża Élisabeth Vigée-Lebrun), z którym żywo współpracował i dzielił się zyskami, Desenfans przede wszystkim pozował w swej działalności na dżentelmena, konesera i kolekcjonera, jakoby jedynie przy okazji handlującego sztuką. Liczne obrazy składające się na jego prywatną, choć pozostającą w obrocie, kolekcję zdobiły ściany londyńskiej rezydencji Desenfansów, gdzie na kolacje zapraszano poszerzający się stale krąg zaprzyjaźnionych gości, głównie przedstawicieli świata artystycznego i literackiego. Mimo usilnych starań Francuza nie bywała na nich jednak arystokracja, a jego reputacja jako konesera nie była najlepsza; nadszarpnąć miał ją między innymi głośny (choć wygrany) proces z innym handlarzem sztuką, który oszukał Desenfansa sprzedając mu fałszywego Poussina, a także ostre polemiki z miejscowym światkiem artystycznym.

Desenfans przyjął również pod swój dach porzuconego przez ojca w Anglii syna szwajcarskiego zegarmistrza, Francisa Bourgeoisa. Nieposiadający własnych dzieci Desenfansowie objęli młodzieńca istnie rodzicielską opieką. Młodzieniec uczył się malarstwa u Philipa Jamesa de Loutherbourga [3] i odbył Grand Tour po kontynentalnej Europie, a po powrocie do Anglii pomagał opiekunowi w interesie i był przez niego intensywnie promowany jako świetny malarz (jedynie przy okazji handlujący sztuką). Jako taki nie cieszył się jednak zbytnią renomą, a i dziś jego obrazy, których ponad dwadzieścia jest obecnych w ramach kolekcji Dulwich Picture Gallery, nie są raczej wystawiane. Również jako handlarz sztuką przystrojony na dandysa Bourgeois miał sprawiać wrażenie człowieka niepoważnego i nawet Desenfansowi zdarzyło się porównać swojego protegowanego, który z biegiem lat odgrywał coraz bardziej wiodącą rolę w interesie, do dziecka w sklepie z zabawkami, kupującego co tylko wpadnie mu w oko.

Jakkolwiek nieprzyjaźnie by nie patrzono na Desenfansa i Bourgeoisa, ich interesy były poważne, a sukcesy niezaprzeczalne. Rodzina królewska odwiedziła domową galerię Desenfansów w roku 1786, a rok później Bourgeois otrzymał tytuł współpracownika (Associate) Królewskiej Akademii Sztuk Pięknych [4]. Do roku 1790, pod koniec którego do Wielkiej Brytanii przybył z półroczną wizytą brat króla Polski, książę prymas Michał Jerzy Poniatowski, Francuz i Szwajcar byli już ważnymi graczami na brytyjskim rynku sztuki.

Prymas w imieniu brata zlecił Desenfansowi stworzenie królewskiej kolekcji obrazów, przekonując go jakoby do "porzucenia handlu" i poświęcenia się "promocji postępu sztuk pięknych w Polsce". Król nadał Desenfansowi tytuły konsula generalnego Polski i pułkownika gwardii królewskiej. Były brytyjski premier markiz Lansdowne, który ponoć bardzo cenił Desenfansa, miał później mówić, że gdyby Poniatowski uczynił Francuza swym premierem, a nie konsulem generalnym, zapewne utrzymałby się na tronie [5]. Z kolei Francisa Bourgeoisa Stanisław Poniatowski nagrodził złotym medalem Merentibus i szlachectwem, oferując mu też tytuł malarza królewskiego. Polską nobilitację potwierdził król Wielkiej Brytanii Jerzy III - odtąd Szwajcara tytułowano Sir Francis Bourgeois - i w roku 1794 sam uczynił go swym malarzem krajobrazów.

Desenfans z entuzjazmem przystąpił do budowania kolekcji, korzystając z bardzo fortunnej sytuacji na rynku - wielu z jego rodaków, uciekających przed terrorem rewolucji francuskiej, pilnie potrzebowało gotówki i chętnie wymieniało na nią swe kolekcje po bardzo przystępnych cenach. Pośród 180 zakupionych dla króla obrazów znalazł się jeden obraz Tycjana, dwa Veronese, jeden Tintoretto, trzy Salvatora Rosy, trzy Velázqueza, pięć Murillo, jeden Holbeina, sześć Rubensa, siedem van Dycka, jeden Jordaensa, jeden Rembrandta, jeden Hobbemy, dwa van Ruisdaela, siedem Cuypa, sześć Poussina, pięć Claude'a Lorraina i dwa Watteau. Desenfans utrzymywał później, że cały ten interes naraził go na wielkie koszty i straty, gdyż - poza zakupami dla króla - musiał w tym okresie zrezygnować z innych dochodowych operacji, ale myślę, że trzeba podejść do tego z pewną rezerwą. Francuz ewidentnie chętnie korzystał z przemiany z konesera - przy okazji zajmującego się handlem sztuką - w królewskiego dyplomatę zajmującego się tym samym. Nawet lata po upadku Rzeczypospolitej wciąż tytułował się w swych katalogach "byłym konsulem generalnym Polski". Niewątpliwie ponosił jednak znaczne koszty - pokrył między innymi wynoszące £1800 długi polskiego ambasadora Franciszka Bukatego, z których Stanisław August oddał mu tylko £1300. Na obrazy wydać miał £9000, rezygnując przy tym z interesów przynoszących mu dwa do trzech tysięcy funtów rocznie.

W angielskich źródłach pojawia się sugestia, że Stanisław August pragnął nie tyle uzupełnić kolekcją własne, królewskie zbiory sztuki, co wykorzystać ją do ustanowienia polskiej galerii narodowej. Zapewne Desenfansowi zależało na stworzeniu takiego wrażenia, sam bowiem opublikował w roku 1799 szczegółowy plan, oparty o rozbudowę British Museum, a mający na celu przekonać brytyjski rząd do podobnego kroku. Otwarty w 1793 roku Luwr stanowił inspirację dla podobnych pomysłów w całej Europie, ale brytyjski rząd nie był nimi wówczas zainteresowany; Londyn musiał czekać na galerię narodową jeszcze pokolenie. Z polskiej strony nie znalazłem potwierdzenia planowanej jakoby galerii narodowej - wydaje się, że w zamyśle Stanisława Augusta kolekcja miała ozdobić przebudowywany wówczas pałac Łazienkowski.

Po trzecim rozbiorze, a już szczególnie po śmierci Poniatowskiego w 1798 roku, stało się oczywistym, że kolekcja nie trafi do Polski. Desenfans trzykrotnie zwracał się do carów rosyjskich, by ci zwrócili mu pieniądze lub odkupili kolekcję. Dwie pierwsze próby, podjęte za pośrednictwem brytyjskiego ambasadora Lorda Whitwortha, zakończyły się nie tylko fiaskiem, ale i zniszczeniem części dokumentacji, bowiem przekazana dyplomacie korespondencja została wraz z innymi dokumentami spalona, gdy po zajęciu przez Brytyjczyków Malty, car Paweł I wydalił ambasadora z Sankt Petersburga. Aleksander I również nie przychylił się do ponowionych w roku 1801 próśb. W związku z tym w roku 1802 "były konsul generalny Polski" zorganizował aukcję połączoną z wystawą kolekcji, którą opisał w szczegółowym katalogu, stanowiącym jedno z głównych źródeł dotyczących jej pierwotnego składu. Przy okazji wplątał się jednak w zażarte kłótnie z miejscowymi ekspertami, których skrytykował w publikacji, a sama aukcja nie udała się najlepiej - większość obrazów pozostała w rękach już dość starego i schorowanego marszanda, którego domowe zbiory wciąż się rozrastały, głównie przez entuzjastyczne zakupy Bourgeoisa.

Noel Desenfans umarł w roku 1807, przekazując w testamencie swój majątek - poza obrazami - wspólnie żonie i przybranemu synowi, którym był dla niego Sir Francis Bourgeois. Kolekcja 350 obrazów przypadła zaś w całości Bourgeoisowi. Ten umarł zaledwie trzy i pół roku później, po upadku z konia. Kolekcję pozostawił wdowie po swym opiekunie, wyrażając wolę, by po jej śmierci oddano ją w całości szkole Dulwich College, której przekazał fundusze na budowę i utrzymanie otwartej dla publiki galerii. Miał tym rzekomo uczynić zadość woli zmarłego Desenfansa. Wdowa nie czekała jednak, a sama zaangażowała się - również finansowo, gdy miało nie starczyć funduszy na budowę - w projekt budowy galerii, której architektem był Sir John Soane. Pani Desenfans nie doczekała wprawdzie otwarcia (zmarła w 1815 roku), ale spoczęła u boku męża i Sir Francisa Bourgeoisa w mieszczącym się w galerii mauzoleum - można by rzec, że do dziś przyjmują u siebie gości podziwiających ich prywatną kolekcję.

Pozostaje w pewnym stopniu zagadką, dlaczego kolekcję otrzymał właśnie Dulwich College, z którym ani Desenfansowie, ani Bourgeois nie mieli w zasadzie bliższych związków. Pierwotnie Bourgeois pragnął ufundować galerię na miejscu domu Desenfansów, ale właściciel gruntów kategorycznie się temu sprzeciwił [6]. Bourgeois miał też odrzucić pomysł zostawiania obrazów British Museum, twierdząc że to instytucja zbyt "arystokratyczna", oraz że rozkompletowałaby ona kolekcję. [7] Wśród przyjaciół rodziny było jednak wielu aktorów, w tym John Philip Kemble, znajomy Desenfansa jeszcze z czasów studiów w Douai; fundatorem Dulwich College był zaś słynny elżbietański aktor Edward Alleyn - być może więc pomysł wyszedł od aktorskich znajomych. To jednak temat na dość ciekawą, końcową dygresję, której jeszcze do końca nie przetrawiłem. Jeśli bowiem Bourgeoisowi tak przeszkadzała "arystokratyczność" British Museum, czemu nie przeszkadzała mu arystokratyczność elitarnej szkoły dla chłopców? Tak wszak skojarzy się współczesnemu Brytyjczykowi Dulwich College. Jednak College of God's Gift ("Kolegium Daru Bożego"), jak brzmiała wówczas właściwa nazwa szkoły, była na mocy testamentu Alleyna instytucją charytatywną, mającą w założeniu utrzymywać i kształcić chłopców z okolicznych, biednych rodzin. W dziewiętnastym wieku szkoła jednak znacznie się wzbogaciła, głównie dzięki wartości swych londyńskich nieruchomości, które oddawała w najem. W tym samym czasie znalazła się też na celowniku rządowej komisji organizacji dobroczynnych (Charity Commission) i po fali krytyki dotyczącej poziomu kształcenia i wykorzystania środków - prowadzący szkołę zaniedbywali swą misję edukacyjną, a dochody zdaje się przejadali, być może bawiąc się z aktorami i marszandami - w połowie wieku pierwotną organizację szkolną rozwiązano, a jej własność podzielono i gruntownie zreformowano. Dziś nowy Dulwich College to jedna z najelitarniejszych i najdroższych szkół w Wielkiej Brytanii - rok edukacji mieszkającego w jej internacie ucznia kosztuje ponad czterdzieści tysięcy funtów. Tu zapewne też kryje się ciekawa historia.

Francis Bourgeois i Noel Desenfans.

[1] Typowo po brytyjsku mowa o "public" czyli jakoby "publicznej" instytucji, w znaczeniu (zazwyczaj prywatnej) instytucji dostępnej (zazwyczaj płatnie) publicznie, to jest dla ogółu społeczeństwa. W tym samym sensie public jest dziś sam Dulwich College i klasyczne brytyjskie szkoły dla elit w ogóle. Oczywiście i wcześniej wystawiano różne zbiory, choć często w węższym gronie - samą Dulwich Picture Gallery otwarto dla członków Królewskiej Akademii Sztuk Pięknych już w 1815. Wypada również zaznaczyć, że to najstarsza z istniejących do dziś, a nie pierwsza instytucja tego typu. Do tytułu "pierwszej" rościła sobie prawo galeria londyńskiego przytułku dla sierot (Foundling Hospital), zamkniętego w 1951 roku.

[2] Pisał o tym szerzej rotmeister w artykule Łowcy księży w elżbietańskiej Anglii. Do seminarium, tymczasowo w tamtych latach przeniesionego do Reims, uczęszczał również ojciec John Gerard, którego pamiętniki - już wyprzedane - wydała swego czasu Klinika Języka.

[3] Sam Loutherbourg miał otrzymać od Stanisława Augusta dystynkcję "malarza królewskiego", tudzież ofertę zostania takowym; to samo wyróżnienie spotkało później Bourgeoisa. Wydaje się, że żaden z panów nigdy nie był w Polsce; obaj za to sprezentowali królowi polskiemu swoje obrazy. W obu przypadkach mogło więc chodzić głównie o wyróżnienie samym tytułem, a nie ofertę jakiegoś stanowiska.

[4] Na pełne członkostwo akademii (ograniczone wówczas do czterdziestu osób) Bourgeois czekał do 1793. Członków akademii (RA, Royal Academician) wybierano spośród współpracowników (ARA, Associate of the Royal Academy). Od roku 1991 członków jest osiemdziesięciu, a tytuł współpracownika nie istnieje.

[5] Rewelacja ta pochodzi z utrzymanej w dość panegirycznym tonie książeczki "Memoirs of the late Noel Desenfans, Esq.", napisanej przez przyjaciela Desenfansa J. Taylora kilka lat po śmierci Francuza. Wypada wspomnieć, że William Petty czyli markiz Lansdowne, znany częściej pod swoim wcześniejszym tytułem hrabiego Shelburne, sam utrzymał się na pozycji premiera Wielkiej Brytanii niecały rok i został zmuszony do całkowitego wycofania się z polityki.

[6] Będący właścicielem gruntów książę Portland na długi i grzeczny list, w którym Sir Francis Bourgeois prosił o możliwość kupna (w miejsce 97-letniej dzierżawy) gruntu pod galerię, odpisał bardzo zwięźle, że nie jest pewny czy wolno mu sprzedać ziemię, a jeśli mu wolno, to i tak jej nie sprzeda szanownemu panu (t.j. Esquire - ze znaczącym pominięciem tytułu Sir - widać książę nie uznawał polskich nobilitacji) Bourgeois.

[7] Przedstawiciele British Museum nie powstrzymali się przed swego rodzaju zemstą; John Thomas Smith w swej biografii Josepha Nollekensa określa Bourgeoisa okrutnikiem, który nie pozostawił w testamencie złamanego grosza biednej siostrzenicy (lub bratanicy) i jej dzieciom. Wiadomo, że Bourgeois posiadał siostrę, której wysyłał do Szwajcarii pieniądze.

Bibliografia:

• Dennis Farr, Desenfans, Noel Joseph, Oxford Dictionary of National Biography, https://doi.org/10.1093/ref:odnb/7544
• Robin Simon, Bourgeois, Sir (Peter) Francis, Oxford Dictionary of National Biography, https://doi.org/10.1093/ref:odnb/2996
• Giles Waterfield, Collection for a King (1994)
• Richard Butterwick, Poland's Last King and English Culture (1998)
• Ewa Manikowska, Sztuka. Ceremoniał. Informacja (2007)
• J. Taylor, Memoirs of the late Noel Desenfans, Esq. (1810)
• Edward Cook, Catalogue of the pictures in the gallery of Alleyn's College of God's Gift at Dulwich, (1914)
• William Harnett Blanch, Dulwich college and Edward Alleyn (1877)

---

tagi: stanisław august poniatowski  noel desenfans  francis bourgeois  dulwich 

	tomasz-kurowski
	11 lipca 2020 18:14

20     1736    5 zaloguj sie by polubić