Bardzo charakterystycznym elementem krajobrazu brytyjskiej wsi są śródpolne żywopłoty, złożone z gęstych krzewów, poprzetykanych z rzadka większymi drzewkami. Otaczają i rozdzielają one wieloboczne pola uprawne, oddzielając je również od dróg. Przejeżdżając taką okolicą, co sam czynię codziennie w drodze do pracy, można w tych żywopłotach zobaczyć szwy w swoistym rolnym patchworku. Oczywiście pod warunkiem, że zobaczy się z drogi cokolwiek, bo gęste krzewy potrafią też znacznie ograniczyć widoczność – przynajmniej na płaskim terenie, który na szczęście jest tu rzadkością.

Brytyjski rolnik z dumą dodałby przy tym, że żywopłoty mają na Wyspach grubo ponad tysiącletnią historię, a niektóre są wręcz prehistoryczne. Spotkałem się nawet z tłumaczeniem, że stanowią one pewien punkt kulminacyjny pół-naturalnej ewolucji ogrodzeń. Ptaki – według tych tłumaczeń – przysiadając na ogrodzeniach, roznosiły wzdłuż granic pól nasiona najróżniejszych roślin. Gdy zaś człowiek próbował kontrolować i przycinać powstałe z tej mieszaniny nasion zarośla, przeżywały jedynie rośliny wyjątkowo odporne na takie brutalne traktowanie, czyli wytrzymałe krzaczyska jak głóg czy tarnina, stanowiące dziś rdzeń flory brytyjskich żywopłotów. Może tak było, ale od stuleci Brytyjczycy sadzą żywopłoty z dużo większym rozmysłem [1].

Zdecydowana większość brytyjskich żywopłotów ma rodowód znacznie krótszy niż tysiąc lat. Korzeniami sięgają głównie drugiej połowy wieku osiemnastego i pierwszej połowy wieku dziewiętnastego, w którym to okresie nasiliło się po raz kolejny – wspierane intensywnie aktami parlamentu – tak zwane ogradzanie (enclosure) pól [2]. Wielcy właściciele ziemscy przejmowali wówczas ogromne połacie ziemi, zwłaszcza grunty dotychczas wspólne, przy okazji dostarczając rewolucji przemysłowej masę świeżo spauperyzowanej biedoty, gotowej na zostanie robotnikami.

Druga połowa osiemnastego wieku to oczywiście nie tylko epoka sadzenia żywopłotów, ale również epoka Oświecenia: encyklopedystów, eseistów i walki z zabobonem. Walter Harte, w swoich rolniczych esejach (Essays on Husbandry) z roku 1764, wymienia wśród powszechnych w Anglii roślin żywopłotowych – po głogu i tarninie, o których już wspominałem – również berberys, ligustr, grab i trzmielinę. Berberys jest tu najciekawszy, bo Harte oburza się na związany z nim zabobon, podobny polowaniom na czarownice:

Współcześni, nawet w tych bardziej oświeconych czasach, mają wciąż swoje przesądy, uprzedzenia i ignorancję, tak samo, jak starożytni. Strach przed wiedźmami i ryjówkami [3] wciąż nie został jeszcze całkiem wykorzeniony z wiejskich umysłów różnych narodów. Nasi rolnicy wierzą wciąż w zmianę gatunku zbóż po zasiewie, a niektórzy z nich utrzymują, że pole zboża niechybnie dotknie zaraza, jeśli wśród otaczających je żywopłotów znajdzie się drzewko berberysu.

Wydana dwa lata później przez Królewskie Towarzystwo Wspierania Sztuki, Przedsiębiorczości i Handlu encyklopedia rolnicza (The Complete Farmer) nieco optymistycznej powtarza ten oświecony opis w haśle o berberysie:

Przez wiele wieków wśród rolników w licznych rejonach Anglii panował głupi przesąd, że pole zboża niechybnie dotknie zaraza, jeśli w którymkolwiek z otaczających je żywopłotów rośnie krzew berberysu. Jednak dziś większość naszych rolników odrzuciła już te niedorzeczne wymysły i mamy nadzieję, że reszta wkrótce pójdzie za ich przykładem.

Optymizm encyklopedystów okazał się bezpodstawny, bo na przestrzeni kolejnych stu lat w literaturze ciągle przewijały się bezsilne kpiny z tego przesądu i doniesienia o ciemnym ludzie niszczącym krzewy berberysu. Sprawę rozstrzygnął ostatecznie w 1865 roku niemiecki botanik Anton De Bary, który zbadał i opisał szczegółowo cykl życiowy pasożytniczego grzyba Puccinia graminis, odpowiedzialnego za rdzę źdźbłową zbóż, czyli właśnie „zarazę”, o której tu mowa. Okazało się, że ciemny lud miał rację – berberys jest jednym z żywicieli pasożyta, a jego obecność jest jak najbardziej kluczowa dla zagrożenia zbóż rdzą. Na marginesie, jeśli kogoś ciekawi skąd taka akurat nazwa choroby, proszę spojrzeć na zdjęcie poniżej:

Prawda, że zardzewiałe?

Cykl życiowy Puccinia graminis jest dość złożony i z doświadczenia wiem już, że gdy zaczynam komuś opowiadać o ecjosporach, urediniosporach, teliosporach, bazydiosporach, pykniosporach... oczy rozmówcy zachodzą mgłą lub szukają drogi ucieczki. Ciekawi mogą sobie doczytać, a ja podejmę się tu próby dokonania opisu uproszczonego i maksymalnie obrazowego. Nie powinno to odebrać za wiele z niezwykłości cyklu, którego dokładne opisanie wymagało wprowadzenia tylu fachowych terminów. Przy tym cykl ów wyjątkowo kształcąco eksponuje różnice między rozmnażaniem płciowym a bezpłciowym i atuty obu tych strategii.

Otóż Puccinia graminis rozmnaża się na zbożach bezpłciowo, przeskakując dzięki rdzawym zarodnikom ze źdźbła na źdźbło, czasem pokonując na wietrze spore dystanse. Jest to proces błyskawiczny – identyczne zarodniki produkowane są masowo, a rdza potrafi zająć całe pola zbóż jak pożoga. Osiemnastowieczny rolnik miał w zasadzie na tym etapie pewną dozę szczęścia, bo jego zboża były dość zróżnicowane genetycznie. Istniała więc szansa, że część jego upraw okaże się odporniejsza od reszty i przetrwa. Dzisiejsze monokultury są znacznie bardziej jednolite genetycznie i gdyby okazały się podatne na podobne zagrożenie, mogłyby (lokalnie) zginąć wszystkie [4].

Jakkolwiek wielkie uprawy padłyby ofiarą infekcji, każdy sezon kiedyś się kończy. Żywiciele pasożyta, czyli źdźbła zbóż, umierają same lub zostają zżęte. Grzyb jest wprawdzie w stanie przetrwać na słomie lub dzikiej trawie do następnego sezonu, ale wówczas może już nie odnieść tego samego sukcesu. W kolejnym roku rolnik zasieje wszak nasiona pochodzące z roślin, które przetrwały poprzednią „pożogę”, czyli z tych najodporniejszych na pasożyta. Jak zaatakować to nowe, odporne pokolenie? Mała szansa, że pozwoli na to losowa mutacja...

Puccinia graminis nie polega więc na samych losowych mutacjach. Rozprzestrzeniwszy się na zbożach, produkuje też inny rodzaj zarodników, którymi infekuje drugiego żywiciela – krzew berberysu. Krzewy nie zajmują wprawdzie tak rozległych terenów jak zboża, ale za to żyją spokojnie wiele lat. Idealna baza na przegrupowanie i inwentaryzację zasobów. Grzyb kolonizuje liść berberysu i zabiera się za rozmnażanie płciowe: produkuje dwa rodzaje komórek rozrodczych i wydziela słodką ciecz, która przyciąga owady. Te zaś, latając z liścia na liść, przenoszą ze sobą komórki płciowe i pośredniczą tym samym w zapłodnieniu jednego grzyba przez drugi. To dużo bardziej skomplikowane i powolniejsze niż proste rozprzestrzenianie identycznych, bezpłciowych zarodników [5], ale korzyści są ogromne. Zachodzi rekombinacja, czyli przetasowanie cech z obu linii rodzicielskich. Zamiast identycznych kopii tych samych genomów, czasem okraszonych losowymi mutacjami, na liściach berberysu powstają niezliczone, unikalne kombinacje genów zebranych z całej lokalnej populacji grzyba, wraz z wszystkimi powstałymi w tej populacji mutacjami. Gdy rozpocznie się nowy sezon, wystarczy, by jedna z tych kombinacji okazała się zdolna zainfekować nowy zasiew zbóż, a pożoga wybuchnie ponownie. Straszne, ale jakie ciekawe i inspirujące!

Występowanie berberysowego „zabobonu” nie było bynajmniej ograniczone do Wysp Brytyjskich i tamtejszych żywopłotów. Po tym, jak badania De Bary’ego ugruntowały całą sprawę naukowo, wiele krajów Europy wzięło się za sankcjonowaną prawnie eksterminację berberysu – Dania zaczęła wprowadzać stosowne prawa już w roku 1869, Francja w 1888; Bawaria jako ostatnia część Niemiec wprowadziła prawnie tępienie berberysu w 1920, ale niektóre (najbardziej zabobonne?) niemieckojęzyczne państwa wprowadzały podobne prawa już sto lat wcześniej, nie czekając na naukowe dowody. Na początku dwudziestego wieku rdza źdźbłowa była już w Europie rzadkością, a krzewy berberysu zniknęły z wiejskiego krajobrazu i ostały się niemal wyłącznie w stanie całkiem dzikim, na odludziu, na przykład w górach. Całość przypieczętowano opracowaniem i rozprzestrzenieniem odmian możliwie odpornych na rdzę źdźbłową – na wszelki wypadek.

Nie jest dla mnie do końca jasne, po co w ogóle próbowano wciskać ten berberys w osiemnastowieczne żywopłoty i dlaczego z taką pogardą atakowano „przesądy” o tej roślinie. Być może część żywopłotowych berberysów była samosiejkami. Z pewnością ceniono sobie jego kwaśne owoce o wysokiej zawartości pektyny, świetne do produkcji dżemów – początkowo była to głównie roślina ogrodowa. Mogło więc chodzić głównie o te owoce. Berberys był również źródłem żółtego barwnika zwanego berberyną, ale nie znalazłem źródeł na wykorzystywanie go w tym celu w zachodniej Europie. Ksiądz Krzysztof Kluk, w swoim Dykcyonarzu roślinnym z 1786 roku, pisze za to:

Kora żółta (…) daje piękną żółtą farbę na skóry. Cudzoziemcy jednostajnie piszą, że nią w Polsce safian farbują; o czym ja się nigdzie dowiedzieć nie mogłem. Kora z korzenia, póki świeża jest, tłucze się i moczy w zimnej wodzie, a w tej moczona wełna, pięknie się żółto farbuje.

W zasadzie można by dodać, że ewentualne problemy z berberysem i rdzą mogą dobrze wpisywać się w szerszą problematykę ogradzania pól. Przejmującym ziemię potentatom niekoniecznie musiały szkodzić znacząco lokalne wybuchy niszczącej zboże choroby. Przeciwnie: gdyby biednych sąsiadów zza żywopłotu epidemia rdzy wpędziła w głód i nędzę, tym łatwiej byłoby przejąć ich ziemię. Ciężko posądzać wielkich właścicieli ziemskich o sadzenie krzewów z aż tak diabelskim rozmysłem i premedytacją, ale zbadanie ewentualnych powiązań między występowaniem rdzy a rugowaniem biednych rolników z ziemi byłoby ciekawym projektem badawczym, choć raczej spoza mojej dziedziny.

Po co jednak piszę dziś o berberysie i rdzy, jeśli zeszły już na dobre z europejskiej sceny ze sto lat temu? Otóż proszę Państwa, niedawno wróciły. W roku 2013 rdza źdźbłowa pojawiła się w Niemczech. Od tego czasu zaobserwowano ją także w Danii, Szwecji, Wielkiej Brytanii i we Włoszech. Pierwsze lokalne epidemie obserwuje się w Europie od 2016. Prawa o tępieniu berberysu w wielu krajach już nie obowiązują. Ba, w takiej Wielkiej Brytanii ponownie sadzi się berberys z rozmysłem – między innymi w celu ochrony siedlisk ćmy Pareulype berberata (po polsku to chyba „paśnik berberysek”), która żywi się berberysem; niemal kompletne wytępienie krzewu zagroziło ćmie (lokalnym) wyginięciem.

Różne instytucje pompują dziś spore fundusze w badania nad Puccinia graminis i w opracowywanie nowych odmian zbóż, bardziej odpornych na to nowe-stare zagrożenie. Biada rolnikowi, który nie skorzysta z tych odmian, kiedy wiatr zawieje znad pobliskich krzewów! Ja zaś miałem okazję popracować nieco przy jednym z podobnych projektów i poznałem przez to tę ciekawą historię, którą dzielę się z Wami – ku uciesze i przestrodze.

 

[1] Zresztą nie tylko na Wyspach Brytyjskich – polecam tu „Wielki Żywopłot Indyjski” Roya Moxhama, wydany przez Klinikę Języka.

[2] To temat parokrotnie powracający w brytyjskiej historii. Swego czasu o ogradzaniu pól we wcześniejszym okresie pisał też Łukasz Wysoczański (deszcznocity): http://deszcznocity.szkolanawigatorow.pl/o-nieodacznym-elemencie-krajobrazu-sow-pare

[3] Przesąd dotyczący ryjówek głosił chyba, że są one jadowite. Dziś wiadomo, że to prawda.

[4] Zresztą nie trzeba tu teoretyzować, bo w epidemii, która nawiedziła w 2013-2014 południową Etiopię, lokalne straty w uprawach pszenicy wynosiły sto procent. Już w końcówce lat 90 pojawiły się w Afryce szczepy Puccinia graminis zdolne pokonać dawniej odporne na rdzę odmiany pszenicy.

[5] Nie muszę chyba dorosłym czytelnikom tłumaczyć, że z rozmnażaniem płciowym bywa sporo zachodu...

---

tagi: żywopłot  berberys  rdza 

	tomasz-kurowski
	2 listopada 2023 06:01

32     1287    10 zaloguj sie by polubić